Polscy filmowcy nigdy nie narzekali na brak urodziwych aktorek, ale tylko jedna z nich stała się niekwestionowanym symbolem kobiecej urody dla wszystkich dorastających w PRL w latach 60.
"Za jej Poli Raksy twarz każdy by się zabić dał" - śpiewali muzycy Perfectu. Tekst ten napisał Bogdan Olewicz - z własnego doświadczenia. "Mieszkałem wtedy na Muranowie, ale codziennie rano zapieprzałem tramwajem przez Wisłę do liceum Władysława IV na Pradze. Poszliśmy na tego 'Szatana' całą klasą do kina Praha, wtedy to była jeszcze klasa męska. To był koniec. Pół klasy od razu się zakochało. Za chwilę na bazarze Różyckiego pojawiły się lusterka z fotografią" - wspominał.
Trudno się dziwić, bo tak pięknej dziewczyny na naszych ekranach nie było nigdy wcześniej, ani później.
Zdecydował przypadek
Wraz z końcem epoki stalinizmu z okładek pism zniknęły dzielne traktorzystki i murarki, a dziewczyny znów mogły oficjalnie marzyć o karierze aktorki. Tygodnik "Film" ogłosił konkurs "Piękne dziewczęta na ekrany!", a krakowski "Przekrój" zainicjował akcję "Dziewczyny z okładek trafiają na ekran". Efekty przeszły najśmielsze oczekiwania.
Zwyciężczynią konkursu "Filmu" w 1959 r. została 17-letnia Ewa Wiśniewska, a rok wcześniej na okładce "Przekroju" pojawiła się maturzystka, Beata Tyszkiewicz. Dla obu był to początek błyskotliwej kariery, natomiast inne laureatki z reguły zaliczały świetny debiut, potem jednak układało im się już różnie. Mniej szczęścia miała na przykład Basia Kwiatkowska, mimo że promował ją jej późniejszy mąż Roman Polański. Dziewczyną z okładki była także Apolonia Raksa - jej fotografia ozdobiła tytułową stronę tygodnika młodzieżowego "Dookoła Świata".
"To wszystko stało się bardzo nagle i bardzo przypadkowo. Wracając z uniwersytetu (studiowała polonistykę we Wrocławiu - red.), wstąpiłam z koleżanką do baru mlecznego, do którego nigdy wcześniej nie chodziłam. Posilał się tam akurat fotoreporter 'Dookoła świata', Barącz, który przyjechał do naszego miasta, by zrobić zdjęcia jakiejś dziewczyny w związku z konkursem 'Gwiazda tygodnia'. No i stało się. Sfotografował mnie" - opowiadała później.
Piękna 19-latka szybko zadebiutowała jako aktorka, występując w ekranizacji powieści Kornela Makuszyńskiego "Szatan z siódmej klasy", gdzie zagrała obdarzoną fiołkowymi oczami Wandę Gąsowską, do której wzdycha główny bohater. Film odniósł wielki sukces, jej rolę też doceniono, Apolonia postanowiła więc zweryfikować swoje życiowe plany i zmienić kierunek studiów.
Porzuciła polonistykę na rzecz Wydziału Aktorskiego w łódzkiej PWSFTviT. Została jego absolwentką w 1964 r. i zaczęła pracować w Teatrze Powszechnym w Łodzi. Cztery lata później przeprowadziła się do Warszawy, występowała w Teatrze Współczesnym (do 1986 r.). I dalej grała w filmach. Była niezwykle popularna, ale nie usatysfakcjonowana, przypisano ją bowiem do jednego rodzaju ról.
"Żaden aktor nie godzi się chętnie na takie ograniczenie emploi - mówiła w wywiadzie dla "Ekranu" w 1970 r. - Mnie takie ograniczenie spotkało już w początkach pracy zawodowej. Po moich pierwszych filmach uznano, że powinnam grać wyłącznie postacie dziewcząt pięknych, prostych, o łagodnym sercu, a więc typ ról, które określa się mianem 'pierwsza naiwna'. Tak zaszufladkowany aktor zaczyna wzdychać do ról czarnych charakterów".
Tylko Marusia
Najbardziej winni byli, oczywiście, "Czterej pancerni i pies". Polę Raksę od początku nękały wątpliwości. Długo wahała się, czy przyjąć tę rolę, ale nie dlatego, że obawiała się popularności. Przeciwnie - sądziła, że jako Rosjanka, odbierająca ukochanego Polce, nie spotka się z sympatią widzów. Nie chciała, by tak ją zapamiętali. Jednak, kiedy w 1966 r. zaczęły się prace na planie serialu, była tam i ona, w krótkiej spódniczce radzieckiej sanitariuszki. I już na zawsze została Marusią.
Próbowała się wyrwać ze swojej szufladki, ale bezskutecznie. Już w 1965 r., gdy w jednym z odcinków serialu "Kapitan Sowa na tropie" zagrała morderczynię, widzowie byli oburzeni. Mogli zaakceptować ją jako "tę trzecią" w "Ich dniu powszednim" (gdzie Cybulski dla Raksy porzucił Aleksandrę Śląską), ale nie jako osobę zdolną do popełnienia zbrodni.
Chcieli, by na zawsze pozostała niewinną, romantyczną dziewczyną. I niewiele zmieniły tu kolejne role, choć na scenie stworzyła kilka znakomitych kreacji. Jej żywiołem był jednak film, a w nim brakowało dla niej miejsca. Narzekała, że polskie kino koncentruje się wokół spraw mężczyzn i ich świata.
"Nasz film jest zdominowany przez panów - wzdychała. - Panowie walczą, cierpią, przeżywają problemy; panie pełnią rolę pomocniczą, są po to, by wysłuchać, pocieszyć, wesprzeć. Ich kobiece sprawy traktowane są pobłażliwie, jeśli nie zgryźliwie. A że kobiety występują przeważnie na drugim planie, więc charakteryzuje się je w sposób uproszczony, albo są jednoznacznie dobre, albo jednoznacznie złe".
Czytaj dalej na następnej stronie...
Matka, żona i kochanka
Satysfakcji nie przynosiło także życie prywatne. Rozpadło się jej małżeństwo z operatorem Andrzejem Kostenką, z którym miała syna Marcina. Inna sprawa, że - jeżeli wierzyć wspomnieniom Ewy Frykowskiej i Gene Gutowskiego - Kostenko nigdy nie był typem wiernego męża i kompletnie nie nadawał się na ojca rodziny. Balangowicz i playboy, nie gardził kontaktami z paniami z półświatka. Na dodatek był o swą żonę maniacko zazdrosny, utrudniając jej granie miłosnych scen.
Na początku lat 80. Pola Raksa związała się z młodszym o 11 lat Bogusławem Lindą. Aktor zamieszkał u niej, czego nie zaaprobował jej dorastający syn. Była dla Lindy "matką, żoną i kochanką", jednak on traktował ją chyba głównie jako właścicielkę mieszkania, w którym czasowo się zatrzymał. Nie chciał, by partnerka "trzymała go pod kluczem", prowadził hulaszczy tryb życia, miewał romanse z innymi kobietami.
Ostatecznie Pola Raksa wyrzuciła go z mieszkania, Linda jednak specjalnie się tym nie przejął. Miał już wtedy liczne propozycje filmowe, nawiązał też romans z Moniką Jaruzelską, młodszą od Raksy o 22 lata.
Aktorka związała się jeszcze na krótko z reżyserem Markiem Piwowskim, ale i ten związek się rozpadł. Pola Raksa ostatni raz pojawiła się na dużym ekranie w 1993 r. w "Uprowadzeniu Agaty". W latach 90. prowadziła jeszcze rubrykę o modzie w "Rzeczpospolitej", ostatni raz wystąpiła publicznie w 1995 r.
"Na starych kortach Legii odbywał się wielki koncert Perfectu - opowiadał Bohdan Olewicz. - Namówiłem się z Grześkiem Markowskim, żeby jakoś podziękować Poli Raksie za tę 'Autobiografię'. Żeby wyszła na scenę. Nie chciała się zgodzić, ale w końcu ją przekonaliśmy. W trakcie koncertu Markowski śpiewa 'Autobiografię', dochodzi do kawałka o Poli Raksie, przerywa. I mówi: 'Pola Raksa!'. Ona wchodzi na scenę, wręczamy jej wiadro róż i w tym momencie 11 tysięcy ludzi co robi? Zaczynają śpiewać 'Deszcze niespokojne'".
W kryjówce
Po tym doświadczeniu zniknęła na dobre, obecnie mieszka niedaleko Legionowa i zazdrośnie strzeże swojej prywatności. Miejscowi znają ją z widzenia, bywa, że zamieni z nimi kilka słów, z reguły wtedy, gdy odwiedza lokalny sklep. Robi to raz na tydzień, czasami tylko dwa razy w miesiącu.
"Bardzo mi smutno, że nie mamy kontaktu - mówił kilka lat temu Daniel Olbrychski, jej filmowy partner z 'Popiołów'. - Ostatni raz widzieliśmy się w latach 90. Nie była już aktorką, przyjechała jako dziennikarka zrobić reportaż o moim domu. Bardzo ładnie to wyszło".
"Żeby aż tak zniknąć? W tych czasach? Że tak się w ogóle da?!" - dziwiła się z kolei Małgorzata Niemirska. "Od dziecka słynęła z elegancji, więc zajęcie się modą nie wydawało się czymś zaskakującym - pisała o Poli Raksie kilka lat temu Iza Wojdak na łamach tygodnika "Świat i Ludzie".
- Po zdaniu egzaminów otrzymała od Ministerstwa Kultury i Sztuki uprawnienia projektanta. Nie tylko tworzy kolekcje, ale też pisze na tematy związane z modą, o trendach i o historii. Interesuje się także malarstwem".
Podobno robi to do dnia dzisiejszego, chociaż częściej można usłyszeć, że zajmuje się bliżej nie sprecyzowanymi pracami plastycznymi.
